Skąd pochodzi nazwa Młoda Polska i modernizm

Modernizm to określenie szersze, które funkcjonowało w całej Europie. Nazwa pochodzi od francuskiego moderne, co oznacza współczesny, nowoczesny. Jest to zapowiedź przemian i odejścia od pozytywistycznych tradycji na rzecz innowacyjnego postrzegania świata. Nazwa Młoda Polska została zaczerpnięta z artykułów Artura Górskiego, w których ukazywano idee młodego pokolenia. W innych krajach funkcjonowały analogiczne nazwy – na przykład Młoda Francja, Młode Włochy. Modernizm jest także nazywany neoromantyzmem oraz la belle époque (piękna epoka).

Ramy czasowe modernizmu

Młoda Polska obejmuje okres pomiędzy pozytywizmem a XX-leciem międzywojennym, czyli lata od 1890 do 1918. Ważnym wydarzeniem, czasami wskazywanym na początek epoki w Polsce, jest wydanie w 1891 roku pierwszego tomu poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera.

Epokę można podzielić na trzy okresy:

  • 1890-1900 to faza krystalizowania się nowych idei oraz narastających nastrojów dekadenckich i kryzysu wartości, związanych z nadchodzącym końcem wieku.
  • 1900-1910 to okres, w którym pisali czołowi twórcy – Władysław Reymont, Stanisław Wyspiański, Stefan Żeromski. Do ich twórczości przebijają się tematy związane z sytuacją w kraju, tworzą literaturę zaangażowaną i uspołecznioną.
  • 1910-1918 czyli czas przemian, rozrachunku i zapowiedzi następnych koncepcji artystycznych.

W Europie o modernizmie mówi się wcześniej, już od 1880 roku.

Filozofia Młodej Polski i modernizmu

Fryderyk Nietzsche – niemiecki filozof, jedno z jego najważniejszych dzieł to Tako rzecze Zaratustra. Uważał, że człowiek zawsze fałszuje rzeczywistość. Według niego obiektywna moralność i wolna wola nie istnieją. Głosił śmierć Boga. Najwyższe wartości przestają mieć jakąkolwiek wartości – nihilizm. Człowiek ma w sobie cząstkę apolińską – harmonijną, spokojną – oraz dionizyjską, żywiołową, pełną burzycielskich sił. To za nią opowiadał się Nietzsche. Stworzył koncepcję Nadczłowieka. „Co nas nie zabije, to nas wzmocni”.

Henri Bergson – według tego francuskiego filozofa ludzki rozum zniekształca rzeczywistość i upraszcza ją. Krytykował naukę i wiedzę o świecie, jaką zdobył człowiek. Przeciwstawiał rozumowi intuicję i instynkt – według niego to najdoskonalsze metody poznania. Odkrył jaźń. Bergsonizm, czyli prąd literacki, który inspirował się filozofią Bergsona, stawia na irracjonalność, pęd życia, intuicyjność i podświadomość. Wiąże się ze strumieniem świadomości.

Arthur Schopenhauer – stworzył pesymistyczny pogląd na świat. Głosił pogardę do ludzi, niezadowolenie z życia. „Człowiek jest z natury zły”. Wola człowieka jest irracjonalna, bezrozumna. Aby zaspokoić wolę, należy wyzbyć się wszelkich pragnień i potrzeb, przejąć cierpienie innych lub zająć się kontemplacją sztuki. Schopenhauer uważał, że nasz umysł ubarwia rzeczywistość i nakłada na nią zasłonę, co przeszkadza w dostrzeżeniu prawdziwego świata. Jest autorem Erystyki, czyli sztuki prowadzenia sporów.

Prądy literackie w modernizmie

Impresjonizm – nurt ukształtowany we Francji w drugiej połowie XIX wieku. Wiąże się z wrażeniem, utrwaleniem przemijającej chwili. Najwybitniejszym przedstawicielem jest malarz Claude Monet. W poezji przejawia się emocjonalnością, opisem stanów przelotnych, niewyrażanych pojęciowo, przedstawieniem świata za pomocą zmysłów. Znaczną rolę odgrywa atmosfera, zabarwienie uczuciowe, paralelizm stanów duszy i krajobrazu. Przykładem impresjonistycznego utworu jest Melodia mgieł nocnych Kazimierza Przerwy-Tetmajera.

Symbolizm – powstał w latach 80. XIX wieku. Sprzeciwia się pozytywistycznemu realizmowi i naturalizmowi. Twórcy tego prądu uważali, że świat jest tylko symbolem, odbiciem prawdziwej, idealnej rzeczywistości. W poezji korzystano z symboli, aby wyrazić jakąś ideę czy abstrakcyjne pojęcie, którego nie da się wyrazić wprost – symbolizm korzysta z aluzji, skojarzeń, wieloznaczności, sugestii. Przykładem Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach Jana Kasprowicza.

Dekadentyzm – postawa wobec kultury i społeczeństwa ukształtowana na przełomie XIX i XX wieku, oparta na nieuchronnie nadciągającym zmierzchu kultury europejskiej. Wiąże się ze sceptycyzmem, pesymizmem, negowaniem wartości moralnych, przekonaniem o kryzysie współczesnej cywilizacji, melancholią, zniechęceniem. Dekadentyzm nazywany był „chorobą wieku”. W sferze obyczajów manifestował się w stylu życia artysty, który szuka ucieczki od rzeczywistości w używkach i sztuce. Postawa dekadencka występuje w Deszczu jesiennym Leopolda Staffa.

Neoromantyzm – termin używany do określenia kierunków dominujących w modernizmie, który przede wszystkim zwraca uwagę na pokrewieństwo epoki z romantyzmem. „Nowy romantyzm” cechuje się na irracjonalnością, idealizmem, indywidualizmem i subiektywizmem. Ważne jest również odrodzenie dążeń niepodległościowych i problematyki narodowej. W dramaturgii nawiązania do tradycji wielkiego dramatu romantycznego – na przykład Wyzwolenie Wyspiańskiego.

Gatunki literackie w Młodej Polsce

Dramat modernistyczny – czerpie z dekadentyzmu, ekspresjonizmu i naturalizmu. Odbiega od tradycyjnego dramatu antycznego. Najbardziej typowy dramat modernistyczny korzysta też z symboli, nie jest realistyczny – Wesele Stanisława Wyspiańskiego. W odmianie naturalistycznej tworzy Gabriela Zapolska.

Powieść – początkowo w modernizmie bohaterami powieści byli przedstawiciele nowego pokolenia, niepogodzeni ze światem dekadenci. Za sprawą Stefana Żeromskiego wprowadzono trzecioosobowy typ narracji o ograniczonej wiedzy narratora. Historie ukazywano z perspektywy bohatera. Nowe podejście do powieści reprezentuje Reymont – Chłopi to powieść-epopeja, która charakteryzuje się obszernością, wielowątkowością, występowaniem bohatera zbiorowego, mityczną koncepcją czasu.

Hymn – liryczny gatunek pochwalny, charakteryzujący się podniosłym, uroczystym stylem. W Młodej Polsce hymnami zasłynął Jan Kasprowicz. Jego utwory zawierają apokaliptyczne, katastroficzne wizje.

Erotyk – utwór liryczny o tematyce miłosnej, erotycznej. Młodopolscy artyści chcieli szokować, przekraczać tabu, stąd też popularność tego gatunku.

Ważne pojęcia

Chłopomania – ludomania, pojęcie, które oznacza zainteresowanie wsią i jej mieszkańcami. Fascynacja folklorem i naturą była związana z kryzysem wartości – we wsi widziano źródło odnowienia kultury, moralności.

Sztuka dla sztuki – hasło propagowane w modernizmie. Wiąże się z manifestem poetyckim Stanisława Przybyszewskiego pt. Confiteor. Według niego artysta powinien być ślepy i głuchy na takie aspekty, jak prawa społeczne, moralizatorstwo, dydaktyzm. Sztuka to objaw duszy, wartość absolutna. Negacja sztuki patriotycznej, rozrywkowej, tendencyjnej – sztuka ma być celem samym w sobie.

Nirwana – wiąże się z religią buddyjską, pojawia się także w filozofii Schopenhauera. Osiągnięcie nirwany to zdobycie pełnego spokoju, poczucia nicości, spełnienia. Dekadenccy artyści dążyli do nirwany, aby uciec od rzeczywistości.

Synestezja – postrzeganie zjawisk za pomocą kilku zmysłów, oddziaływanie na wiele zmysłów jednocześnie. Częste w poezji młodopolskiej, łączy się z symbolizmem.

Najwybitniejsi artyści i ich dzieła epoki modernizmu

Władysław Reymont – twórca Chłopów, powieści-epopei. W 1924 roku otrzymał Nagrodę Nobla.

Stanisław Wyspiański – dramaturg, malarz, poeta, autor Wesela – jednego z najważniejszych dzieł epoki.

Stefan Żeromski – pisarz, autor powieści Ludzie bezdomni. Często angażował się w sprawy związane z narodem i niepodległością, problemami społecznymi.

Gabriela Zapolska – jej najważniejszy dramat to Moralność pani Dulskiej. Pisarka w groteskowy, satyryczny sposób krytykowała mieszczaństwo.

Leopold Staff – poeta, sięga do dekadentyzmu, symbolizmu. Porusza częsty w Młodej Polsce motyw szatana.

Jan Kasprowicz – poeta, jego najwybitniejszym dziełem są Hymny, w których odwołuje się do motywów biblijnych i buduje atmosferę grozy, upadku cywilizacji. Porusza też tematykę górską.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer – poeta, często inspiruje się Tatrami i krajobrazem górskim. Twórca erotyków, np. Lubię, kiedy kobieta…

Tadeusz Boy-Żeleński – publicysta, tłumacz, krytyk. Ważna postać dla młodopolskiego życia literackiego, tworzył popularny kabaret „Zielony Balonik”.