Ramy czasowe

Literaturą II wojny światowej nazywa się utwory powstałe podczas okupacji niemieckiej i sowieckiej (1939-1945).

Charakter epoki

Utwory pisane w czasie II wojny światowej, za względu na cenzurę, często były publikowane dopiero po zakończeniu działań wojennych. Część twórców debiutujących w dwudziestoleciu międzywojennym tworzyło na emigracji – np. Julian Tuwim, Jan Lechoń, Witold Gombrowicz. Ze względu na działania wojenne rozwój sztuki – architektury, malarstwa, teatru – był znacznie ograniczony. Dzieła literackie powstawały także w podziemiu, w ograniczonym nakładzie. Konspiracyjne organizacje zajmowały się również wydawaniem czasopism. Okupanci starali się zniszczyć polską kulturę, dlatego też działalność konspiracyjna była niezmiernie ważna. Literatura nie tylko opisywała dramatyczne przeżycia, ale również reflektowała nad człowieczeństwem, moralnością i etyką. Nawiązywała do autentycznych wydarzeń, opierała się na osobistych przeżyciach autorów.

Literatura z okresu II Wojny Światowej

Literatura łagrowa – nazwa pochodzi od ros. łager (obóz). Utwory należące do literatury łagrowej opisują życie w sowieckich obozach pracy, przeżycia więźniów radzieckich, śledztwa i procesy sądowe. Przede wszystkim porusza się temat wycieńczającej, katorżniczej pracy. Często wydawane były na emigracji. Na przykład Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – powieść, w której autor opiera się na własnych doświadczeniach obozowych. Walka o człowieczeństwo, wszechobecna śmierć, okropny głód, zezwierzęcenie – to tematy podejmowane przez Grudzińskiego.

Literatura lagrowa – nazwa pochodzi od niem. lager czyli obóz, inaczej nazywana literaturą obozową. Dotyczy wydarzeń związanych z niemieckimi obozami koncentracyjnymi. Bohaterowie utworów lagrowych najczęściej są więźniami lub pracownikami obozów. Autorzy, często korzystając z własnych doświadczeń, ukazywali życie w hitlerowskich obozach zagłady. Opisywali swoje przeżycia, bestialstwo oprawców i cierpienie ofiar. Przykładem są opowiadania Tadeusza Borowskiego – U nas w Auschwitz, Pożegnanie z Marią. Borowski stworzył postać Tadka, często utożsamianego z autorem. Reflektuje nad złem jako cząstką nieodłącznie wpisaną w człowieka.

Oprócz literatury obozowej powstawały także utwory skupiające się na działaniach wojennych i walce z okupantem. Najważniejszą z nich jest powieść Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego. Głównymi bohaterami są młodzi chłopcy walczący w okupantem. Powieść opowiada o przyjaźni, poświęceniu, odwadze i tragizmie wojny.

Ważne pojęcia

Pokolenie Kolumbów – nazwa pochodzi od tytułu powieści Romana Bratnego Kolumbowie. Funkcjonują również nazwy: pokolenie stracone, pokolenie czasu burz, pokolenie apokalipsy spełnionej. Należą tu twórcy urodzeni około 1920 roku; okres ich młodości przypada na czasy wojny. Przeżycia wojenne miały wpływ na ich twórczość, stąd tematyka związana z kryzysem wartości, upadkiem człowieczeństwa, losów jednostki w okrutnych czasach. Przykładowi przedstawiciele: Tadeusz Borowski, Tadeusz Gajcy, Gustaw Herling-Grudziński, Krzysztof Kamil Baczyński.

Behawioryzm – odrzuca psychologizm człowieka, przede wszystkim skupia się na jego bodźcach i reakcjach. Twórcą John Watson. Behawiorystyczna technika pisania polega na pominięciu stanów psychicznych bohatera, a uwypukleniu jego zachowań. Stosowana m.in. w polskiej literaturze wojennej, w której z obojętnością opisywano dramatyczne wydarzenia.

Tyrteizm – romantyczna postawa, która polega na zachęcaniu do walki, do brania udziału w ważnych dla kraju wydarzeniach. W poezji wojennej obecna w wierszach żołnierskich, wzywających do udziału w walkach. Tadeusz Broniewski Bagnet na broń.

Najwybitniejsi artyści i ich dzieła

Zofia Nałkowska – autorka Medalionów, zbioru opowiadań, który powstał w ramach współpracy z Komisją Badań Zbrodni Hitlerowskich. Pojawia się tematyka związana z okrucieństwem faszystów, męczeństwem ofiar, rozpadem tradycyjnego systemu wartości, zobojętnieniem ludzi w ekstremalnych warunkach, etyką nauki.

Czesław Miłosz – poeta, w 1945 roku wydał pisany w czasie okupacji tomik Ocalenie. Miłosz nie tylko odwołuje się do wojny, ale również zastanawia nad sensem i jakością sztuki. W najpopularniejszym wierszu Campo di fiori ukazuje, że cierpieniu ludzi rzadko towarzyszy współczucie i uwaga bliźnich.

Tadeusz Różewicz – poeta, dramaturg. Nawiązał do tomiku Miłosza wierszem Ocalony. Różewicz przemawia w imieniu całego pokolenia, które doświadczyło okrucieństwa. Zagłada milionów ludzi i obdzieranie ich z człowieczeństwa sprawiło, że tradycyjny system wartości się rozpadł – nie ma już stabilności, nie ma norm i jednoznacznych moralnych zasad, zamiast tego są puste pojęcia. Różewicz szuka nauczyciela i mistrza, który pomoże zrekonstruować ten stracony ład.

Krzysztof Kamil Baczyński – debiutował w czasie okupacji, zginął podczas walk. Jest przedstawicielem pokolenia Kolumbów i w swojej poezji wyraża żal, rozpacz młodych ludzi, którym przyszło dorastać w czasie wojny. W wierszu Z głową na karabinie reflektuje nad patriotyzmem – „Umrzeć przyjdzie, gdy się kochało wielkie sprawy głupią miłością”.