Skąd pochodzi nazwa barok?

Nazwa epoki pochodzi od słowa barocco  – „perła o nieregularnym kształcie”, a więc barok będzie należy rozumieć jako bezkształtne i nieregularne wytwory artystyczne.

Ramy czasowe epoki

Początek epoki baroku sięga XVI wieku i rozpoczyna się we Włoszech. Rozwój kultury barokowej przypada z kolei na wiek XVII. W Polsce barok trwał do połowy XVIII wieku.

Czas trwania baroku w Polsce można podzielić na trzy okresy:

– 1580-1620 to wczesny barok – głownie rozwija się poezja metafizyczna oraz poezja ziemiańska;

– 1620-1680 – dojrzały barok – czołowi twórcy tego okresu to D. Naborowski, J.A. Morsztyn i W. Potocki;

– 1680-1740 – późny barok – obejmuje czasy saskie, królowie byli wybierani drogą wolnej elekcji, „Za króla Sasa, jedz, pij i popuszczaj pasa”. W państwie zaczyna się dziać źle; triumf katolicyzmu w Polsce.

Filozofia baroku

Blaise Pascal – autor dzieła „Myśli” , twórca słynnego zakładu Pascala; według tego filozofa, człowiek jako istota jest słaby i kruchy, ale został wyróżniony przez Boga, bo otrzymał rozum, „Człowiek jest trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale to trzcina myśląca”. Jego filozofia łączy racjonalizm z irracjonalizmem.

Rene Descartes (Kartezjusz) – autor słynnych słów: Cogito, ergo sum – „Myślę, więc jestem” oraz dzieła „Rozprawa o metodzie”, twierdził, ze głównym źródłem poznania świata jest rozum.

Izaak Newton – nie tylko filozof, ale także matematyk i fizyk; dał podwaliny dzisiejszej nauce fizyki, współtwórca rachunku różniczkowego i całkowego.

Galileo Galilei (Galileusz) – filozof, fizyk, astronom, odkrył prawo swodobnego spadania ciał, potwierdził teorię Kopernika, w astronomii zastosował lunetę do obserwacji oraz odkrył  m.in. cztery satelity Jowisza i góry na Księżycu.

Sztuka epoki baroku

Architektura
Charakteryzuje się przede wszystkim brakiem regularności i harmonii, rezygnację z linii prostej. Architekturę barokową wyróżnia przepych, liczne zdobienia, ozdoby, malowidła ścienne, złocenia. Budowle odznaczały się masywnością, monumentalnością. Barokowe ogrody tworzone były według kształtów geometrycznych, również z licznymi elementami ozdobnymi: posągi, fontanny, rzeźby.

Nadrzędnym celem sztuki barokowej było zadziwienie, zaszokowanie widza.

Malarstwo i rzeźba
Przede wszystkim eksponowano człowieka, odkrywano na oczach widza piękno ludzkiego ciała, nierzadko pokazywano nagie postacie. Artyści bardzo często wykorzystywali w swoich dziełach tematykę biblijną i mitologiczną.

Czołowi twórcy w malarstwie barokowym to: El Greco, Diego Velazques, Pieter Paul Rubens, Anthoon van Dyck.

Artyści-rzeźbiarze barokowi to: Gianlorenzo Bernini – był mistrzem w stosowaniu perspektywy; jego dzieła cechuje patos, symbolika, dynamizm, zapoczątkował stosowanie kompozycji figura serpentinata (wężowa, spiralna). Jego słynnym dziełem jest „Apollo i Dafne”.

Muzyka
Najważniejsi kompozytorzy tego okresu:
– Antonio Vivaldi;
– Jan Sebastian Bach;
– Jery Fryderyk Hendel.

Literatura  baroku

Wybrane gatunki literatury baroku

Sonet – utwór wierszowany, liryczny, składający się z czterech strof. Dwie pierwsze liczą po cztery wersy i mają charakter opisowy, natomiast dwie ostatnie liczące po trzy wersy mają charakter refleksyjno-filozoficzny. Twórcami sonetu jako gatunku byli Dante i Petrarka.

Panegiryk – jest to utwór pochwalny, który opiewa wszelkie dworskie uroczystości i osoby związane z magnatem.

Pamiętnik – relacja pisana z perspektywy autora, który był uczestnikiem zdarzeń, jest pisana w pierwszej osobie, zapis pojawia się z perspektywy późniejszego czasu w stosunku do opisywanych zdarzeń.

W czasie baroku powstają nie tylko pamiętniki, ale także wspomnienia, diariusze (dzienniki).

Epopeja – utwór należący do epiki; napisany podniosłym stylem, opowiadający o dziejach narodu, który znajduje się w przełomowym momencie historycznym.

Sielanka – dłuższy utwór wierszowany, liryczny, którego tematem przewodnim jest miłość. Dzieła zaliczane do tego gatunku przedstawiają życie zwykłych, prostych ludzi, którzy są szczęśliwi na łonie przyrody, żyjąc w zgodzie ze sobą i naturą.

Zgodnie z estetyką poezji baroku autorzy tekstów często używali barbaryzmów, makaronizmów, latynizmów, posługując się stylem makaronicznym.

W poezji baroku możemy wyróżnić dwa nurty:

– dworski (poeci byli dworzanami), np. Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski; głównym tematem była przede wszystkim miłość, poeci wykorzystywali ozdobny styl oraz koncept w celu zaszokowania swojego odbiorcy. Poezja w nurcie dworskim służyła do zabawy poetyckiej; jednym z przejawów nurtu dworskiego była twórczość panegiryczna, a więc pochwalna;

– sarmacki, ziemiański (poeci byli szlachcicami), np. Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki. Barokowa poezja miała głównie ziemiański charakter, to w praktyce oznaczało chwalenie swojskości, tego co rodzime oraz zupełne odcięcie się do nurtów europejskich.

Tematy najczęściej poruszane w utworach epoki baroku to:
– przemijanie – D. Naborowski;
– miłość – J.A. Morsztyn, D. Naborowski;
– śmierć – J.A. Morsztyn;
– wojna – W. Porocki, J.CH. Pasek;
– obyczaje – W. Potocki, J.CH. Pasek.

Typ bohatera literackiego:
– szlachcic Sarmata: butny, zarozumiały, konserwatywny w swoich poglądach, bardzo niechętny wszelkim reformom i zmianom, niemal dewocyjny stosunek do religii, kierujący się przekonaniem o wyższości swojego stanu nad innymi, wykazuje niechęć w stosunku do obcych.

Barokowy Sarmata był bardzo gościnny w myśl zasady: „zastaw się, a postaw się”.

Na typowy strój szlacheckiego Sarmaty składał się:
– żupan – długa suknia, posiadała obszerne rękawy i rozcięcia po bokach;
– kontusz – strój ozdobny, paradnie noszony na wierzchu;
– hajdawery – szerokie spodnie, które ściągano w pasie sznurkiem, noszone pod żupanem;
– buty – wykonane ze skóry, podobne do dzisiejszych kozaków;
– pas – zrobiony ze skóry lub plecionego sznurka;
– czapka – noszona z otoczką futrzaną, zdobiły ją ptasie pióra;
– szabla – tzw. karabela.

Wybitni przedstawiciele literatury baroku

– Jan Chryzostom-Pasek – „Pamiętniki” – narrator jest jednocześnie bohaterem literackim; łączą w sobie elementy dziennika, gawędy, wspomnień i autobiografii;

– Daniel Naborowski – „Marność”, „Krótkość żywota” – podejmuje tematykę przemijania, marności; zaskakuje niezwykłym pomysłem poetyckim – „Na oczy królewny angielskiej”;

– Jan Andrzej Morsztyn – dworzanin króla Jana Kazimierza, barokowy arcymistrz poezji,

tworzył poezję w nurcie dworskim. Jego ważne utwory to: „Niestatek”, „Do trupa”, „Cuda miłości”;

– Wacław Potocki – szlachcic i poeta, pozostawił po sobie dwa tomy wierszy: „Ogród fraszek” – pierwszy zbiór, „Moralia” – drugi zbiór. Ponadto jest autorem takich utworów jak: „Zbytki polskie”, „Nierządem Polska stoi”, „Wojna chocimska”.

Ważne pojęcia związane z barokiem

Sarmatyzm – termin ten pochodzi od Sarmatów – legendarnego ludu żyjącego w I tysiącleciu p.n.e. Jest to polska kultura szlachecka, która trwała od końca XVI wieku aż do końca wieku XVIII. Na światopogląd i obyczajowość ówczesnej szlachty składały się przede wszystkim takie cechy jak:

– ksenofobia – niechęć do obcych, ogromne przywiązanie do własnych tradycji;

– megalomania – przekonanie o wyższości stanu szlacheckiego.

Kontrreformacja – ruch w Polsce zapoczątkowany w XVII wieku, którego celem była reforma kościoła i walka z innowiercami. Głównymi zwolennikami tego ruchu byli jezuici, którzy kształtowali duchowość ludzi wykształconych i prostych poprzez wprowadzenie i propagowanie nowych form religijności.

Poezja metafizyczna – w Polsce tworzył ją Mikołaj Sęp-Szarzyński. Do jej głównych wyznaczników należy: konflikt duszy i ciała, doczesności i wieczności, przeżycia religijne, życie duchowe.

Marinizm – kierunek w poezji barokowej, którego nazwa pochodzi od Giambiattisty Marina, włoskiego poety. Celem utworów, które są przykładem marinizmu było zaszokowanie, zaskoczenie odbiorcy konceptem, czyli niezwykłym, oryginalnym pomysłem kompozycyjnym utworu. Zgodnie z zasadami marinizmu ważna jest forma utworu, natomiast treść nie ma większego znaczenia. Marinizm jest nazywany „poezją pięciu zmysłów”, ponieważ odrzuca wszystkie renesansowe ideały harmonii.

Konceptyzm – styl mocno skupiony przede wszystkim na formie utworu, wykorzystujący koncept – czyli wyszukany pomysł organizacji utworu w celu zaskoczenia czytelnika. Zaszokowanie artyści osiągali poprzez zestawienie ze sobą w jednym utworze odległych znaczeniowo pojęć i obrazów poetyckich.

Kobiety o kształtach rubensowskich – kobiety o puszystych, obfitych kształtach.