Motyw śmierci w literaturze
Motyw śmierci pojawiał się w literaturze niemal każdej epoki. Co więcej, postawa, którą człowiek przyjmował wobec niej, od była determinowana czasem, w którym żył. Jakie utwory związane ze śmiercią warto przywołać na maturze? W jaki sposób pisarze różnych epok odwoływali się do tego motywu na przestrzeni wieków? Odpowiedź w dzisiejszym artykule.
Mitologia i religia
W islamie za anioła śmierci uważany jest Azrael. Anioł ten pojawia się w legendzie o cudownym wniebowstąpieniu proroka (Miradzu). Według mitów ludowych kultury islamskiej strzeże tablicy, na której zapisane są imiona i losy wszystkich ludzi, jacy kiedykolwiek żyli i żyć będą na ziemi. Co ciekawe, Azrael występuje również w judaizmie, ale jako uosobienie zła. W mitologii greckiej uosobieniem śmierci jest natomiast Tanatos, młodzieniec o czarnych skrzydłach, który ucina konającemu pukiel włosów. Odpowiednikiem Tanatosa w mitologii rzymskiej jest bogini Mors.
Ars moriendi vs. la dance macabre
W średniowieczu motyw śmierci pojawia się bardzo często. Możemy mówić o jego dwóch realizacjach — ars moriendi, czyli sztuce umierania oraz la dance macabre (fr. taniec ze śmiercią). Ars moriendi była ściśle związana ze sztuką rycerską. Taka śmierć była aktem heroizmu i dowodem posłuszeństwa wobec Boga i króla. Motyw ten pojawia się, chociażby w średniowiecznej Pieśni o Rolandzie. Motyw la dance macabre, który również występuje w średniowiecznej literaturze i sztuce, odzwierciedlał egalitaryzm, czyli równość wszystkich ludzi wobec śmierci oraz świadomość marności ludzkiej egzystencji. Najsłynniejszą realizacją tego motywu jest utwór Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią. Co ciekawe ze średniowiecznej skarbnicy motywów czerpali również poeci współcześni, np. przedstawiciel turpizmu, Stanisław Grochowiak w wierszu Rozbieranie do snu i Mirona Białoszewskiego, w wierszu Wywiad.
Śmierć i miłość
W poezji renesansu najpopularniejszą realizacją motywu śmierci są Treny Jana Kochanowskiego. Śmierć w tych utworach jest niszczącą siłą, zaprzeczeniem boskich praw (Tren IV, Tren X). Cykl Trenów to studium żałoby ojca, który stracił ukochaną córkę: od rozpaczy, przez bunt i utratę wiary w życie wieczne, aż do pogodzenie się z losem. Jeśli chodzi natomiast o realizację tego motywu w baroku, warto wspomnieć o sonecie Do trupa, Jana Andrzeja Morsztyna, w którym człowiek zakochany porównuje się z tytułowym trupem.
Śmierć jako wyzwolenie i ukojenie
W poezji polskiej znajdziemy również a wiersze, w których podmiot liryczny traktuje śmierć jako wyzwolenie. W wierszu O przyjdź, Stanisława Koraba – Brzozowskiego mamy do czynienia z personifikacją śmierci. Podmiot liryczny wzywa śmierć, utożsamia ją z piękną kobietą, której dotyk przynosi ukojenie. Z kolei w wierszu Mirona Białoszewskiego — Wywiad, mamy do czynienia z pozoru groteskową sytuacją (np. sztuczne zęby mistrza Mirona), ale wydźwięk całego utworu jest przygnębiający. Pani Gość, czyli śmierć jest karą za życie, ale jednocześniem szansą na uwolnienie się od tego, co się z nim wiąże; śmierć, dzięki której podmiot liryczny ma “nareszcie spokój”
Deheroizacja śmierci i śmierć jako wyrok
W prozie i poezji czasów okupacji często mamy do czynienia z deheroizacją śmierci. Przykładowo, w utworze Zdążyć przed Panem pojawia się motyw wyścigu z Bogiem o ludzkie życie. Główny bohater — więzień warszawskiego getta, a później kardiolog doświadcza tego przez całe swoje życie. W utworze Proces, Franza Kafki, pojawia się kwestia bezcelowości ludzkich działań wobec śmierci; jej absurdalność; śmierć jako kara za życie.
Motyw śmierci w literaturze — podsumowanie
Człowiek każdej epoki zdawał sobie sprawę ze swojej małości wobec śmierci. Personifikacja, antropomorfizacja śmierci przez człowieka była odzwierciedleniem jego postawy wobec niej, jak i próbą oswojenia się ze świadomością nieuchronności końca. Postawa wobec śmierci była ściśle związana ze światopoglądem danej epoki lub uwarunkowana wydarzeniami historycznymi.
