Skąd pochodzi nazwa oświecenie?
Termin „oświecenie” powstał w Niemczech (Aufklärung), w Anglii wiek XVIII nazwano „wiekiem rozumu”, a we Francji „wiekiem filozofów”. W Polsce jednak od początku używano nazwy „oświecenie”. Pochodzi ona od metafory religijnej światłości, która obejmowała dobro i mądrość jako boskie przedmioty. Ciemność i zło były atrybutami szatana.
Oświecenie jest kolejną epoką w dziejach kultury, następującą po epoce baroku, która obejmuje swym zasięgiem wszystkie dziedziny życia społecznego i kulturalnego, całość zjawisk zachodzących w Europie w wieku XVIII.
Ramy czasowe epoki
W Polsce oświecenie trwało w latach 1740-1822. Można je podzielić na trzy fazy:
– wczesne oświecenie – 1740-1764 (Konarski, Leszczyński);
– dojrzałe oświecenie – 1764-1795 (czasy stanisławowskie);
– późne oświecenie – 1795-1822 (czasy postanisławowskie).
Data zamykająca oświecenie jest datą rozpadu Polski.
Filozofia oświecenia
Empiryzm – empiria – „doświadczenie”; twórcą był John Locke. Teoria ta podkreśla, że głównym źródłem ludzkiej wiedzy jest doświadczenie. Pogląd głoszący, że podstawowym środkiem poznania świata są zmysły wykorzystywane do obserwacji rzeczywistości. Locke uważał, że każdy z nas przychodzi na świat jako czysta, niezapisana tablica (tabula rasa), dopiero później w ciągu swojego życia nabywamy doświadczeń, które nas kształtują jako ludzi.
Racjonalizm – łac. ratio oznacza „rozum”, twórcą racjonalizmu jest Kartezjusz, autor słów: Cogito ergo sum – „Myślę, więc jestem”. Zwolennicy tego poglądu uznają rozum za jedyne narzędzie poznania świata, które ma nieograniczony zasięg i jest dostępne dla każdego człowieka.
Deizm – teoria zaprzeczająca kierowaniu światem przez Boga. Według jej zwolenników Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w losy ludzi, nie interesuje się światem. Takie poglądy głosił m.in. Newton i Wolter.
Ateizm – brak wiary w Boga, odrzucenie istnienia Boga, religii, które są wytworem mającym zaspokoić ludzkie potrzeby emocjonalne. Ateiści sprzeciwiali się także wszelkim dogmatom religijnym.
Wielcy filozofowie i uczeni epoki oświecenia
– John Locke – twórca empiryzmu, jego słynne zdanie: „Nie ma nic w umyśle, czego nie było wcześniej w zmyśle”.
– Leibniz – twórca „Teodycei”, filozof głoszący jedność wszystkich nauk.
– Isaac Newton – fizyk, matematyk, filozof, astronom oraz badacz Biblii. Jest znany jako twórca prawa powszechnego ciążenia.
– Linneusz – przyrodnik, który zdołał opisać ponad 7700 gatunków roślin i 4162 gatunki zwierząt.
– Antoine Lavosier – chemik, fizyk; sformułował zasadę zachowania masy.
– Wolter – nie był myślicielem, zasłynął jako pisarz powiastek filozoficznych, np. „Kandyd”, „Prostaczek”.
– Jan Jakub Rausseau – twórca sentymentalizmu, głosił hasło „powrotu do natury”.
Literatura oświecenia
Wybrane gatunki literatury oświecenia
Bajka (narracyjna, epigramatyczna) – za twórcę tego gatunku uważa się Ezopa; należy do epiki, jest to utwór wierszowany, prozatorski. W bajce występują postacie zwierząt, pod którymi autor ukrywa ludzkie wady i przywary. Bajka ma charakter moralizatorski, kończy się puentą, czyli krótkim pouczeniem (bajki I. Krasickiego).
Satyra – dłuższy utwór wierszowany, należący do epiki, może mieć formę dialogu lub monologu. Utwór jest wyrazem krytycznej postawy autora do rzeczywistości, która go otacza. Najlepsze satyry wyszły spod pióra Ignacego Krasickiego i Adama Naruszewicza.
Poemat heroikomiczny – dłuższy utwór wierszowany należący do epiki, zwykle o charakterze humorystycznym. Efekt komiczny wywoływało łączenie eleentów bohaterstwa i śmieszności. Poemat heroikomiczny stanowił parodię eposu rycerskiego („Monachomachia” I. Krasickiego).
Hymn – to utwór liryczny, pieśń niezwykle uroczysta, podniosła, o patetycznym charakterze. Utwory należące do tego gatunku miały funkcje pochwalne lub błagalne, ich zadaniem było sławienie bóstwa, postaci, bohaterskich czynów, zjawisk („Hymn do miłości ojczyzny” – I. Krasickiego).
Sielanka – dosłownie: „panna wiejska”, od: sioło – „wieś”; liryczny dłuższy utwór wierszowany, którego tematem przewodnim jest miłość. Dzieła zaliczane do tego gatunku przedstawiają życie zwykłych, prostych ludzi, którzy są szczęśliwi na łonie przyrody, żyjąc w zgodzie ze sobą i naturą („Laura i Filon” – F. Karpiński).
W epoce oświecenia można wymienić trzy nurty:
– klasycyzm – powrót do gatunków antycznych, których głównym zadaniem była funkcja moralizatorska i dydaktyczna, poruszanie problematyki społecznej, literatura spełniała cel utylitarny;
– sentymentalizm – skupienie uwagi na przyrodzie, poszukiwanie kontaktu z naturą, umieszczanie akcji na wsi, ludowość, opowiadanie historii dwojga kochanków na tle społeczności całej wsi lub miasteczka;
– rokoko – styl ten uważany jest za ostatnią fazę baroku, w literaturze dominacja środków artystycznych, gry językowe, zabawy słowem, utwory poruszały zwykle tematy erotyczne.
Te same style (klasycyzm, sentymentalizm, rokoko) obowiązywały nie tylko w literaturze, ale także w architekturze, malarstwie i rzeźbie.
Wynalazki z okresu oświecenia
– zbudowanie maszyny parowej, którą potem ulepszono – John Watt;
– zbudowanie pierwszego chronometru morskiego – J. Harrison;
– zbudowanie piorunochronu – Beniamin Franklin;
– skonstruowanie balonu – bracia Mongolfier;
– wunalezienie szczepionki przeciwko ospie – Jenner;
– wynalezienie komety Halleya – Edmund Halley;
– opracowanie skali temperatur (Celsjusza) – Anders Celsiusz;
– wynalezienie termometru rtęciowego – Fahrenheit;
Oświecenie rozumiane jako naturalne światło, rozum, który daje człowiekowi możliwość poznania, poszerzenia horyzontów myślowych. Najważniejszym wyrazem wiary w wartość ludzkiej wiedzy naukowej była Wielka Encyklopedia Francuska opublikowana w 35 tomach w latach 1751-1780.
Instytucje epoki oświecenia
– Collegium Nobilium – szkoła założona w 1740 roku przez Stanisława Konarskiego, uczęszczali do niej synowie szlacheccy.
– Biblioteka Załuskich – założona przez braci Załuskich w 1747 roku, była pierwszą biblioteką w Polsce.
– Szkoła Rycerska – założył ja król Stanisław August, uczyli się w niej chłopcy od lat ośmiu, powstała w 1765 roku. Do tej szkoły uczęszczali m.in. Tadeusz Kościuszko czy Julian Ursyn Niemcewicz.
– Teatr publiczny – pierwszy taki teatr powstaje z inicjatywy króla Stanisława Augusta w 1765 roku, natomiast w 1779 roku powstał Teatr Narodowy.
Wybitnym przedstawicielem literatury oświecenia jest Ignacy Krasicki – zyskał miano „księcia poetów” oraz „wychowawcy narodu polskiego”, ponieważ w myśl filozofii oświecenia tworzył literaturę, która sprawowała funkcję dydaktyczno-wychowawczą. Jego utwory „uczyły, bawiąc”.
