Skąd pochodzi nazwa pozytywizm?

Termin „pozytywizm” pojawił się w pismach francuskiego filozofa Augusta Comte’a, a dokładnie w jego sześciotomowym dziele pt. Kurs filozofii pozytywnej. Ten termin filozof stosował na określenie czegoś co jest: ścisłe, bo dokładnie wyznaczone; pewne, bo potwierdzone i uzasadnione. Ponadto określenia „pozytywny” używał w znaczeniu użyteczny, bo służący korzystnym działaniom dla dobra ogółu oraz względny, a więc tolerujący różne punkty widzenia.

Pozytywizm był zarówno ruchem społecznym i literackim. To nazwa kolejnej epoki w dziejach kultury. Ponadto terminem tym określa się także nurt światopoglądowy i filozoficzny, który pojawił się w II połowie XIX wieku.

Ramy czasowe epoki

W Polsce datą rozpoczynającą nową epokę w dziejach kultury jest rok 1864 – upadek powstania styczniowego, natomiast w Europie pierwszą fazę pozytywizmu wiąże się z wydaniem Kursu filozofii pozytywnej A. Comte’a – 1830-1842. Rozkwit pozytywizmu nastąpił w Polsce w latach 80., a jego schyłek w przypadł na lata 90. XIX wieku, ponieważ w 1891 roku swoje debiuty świętowali młodopolscy poeci, zapowiadając tym samym nową epokę.

Filozofia pozytywistyczna

– August Comte – twórca filozofii pozytywizmu, autor m.in. Kursu filozofii pozytywnej; głosił, że źródłem wiedzy jest poznawanie zmysłowe. Był wyznawcą filozofii pozytywnej, czyli takiej, która dotyczyła tego, co fizyczne i obiektywne, negując tym samym psychologizm. Według Comte’a tylko fakty są rzeczą dostępną umysłowi.

– John Stuart Mill – twórca utylitaryzmu (łac. utilitas znaczy „użyteczność”, „przydatność”). Według tej teorii wszystkie działa, które przyczyniają się do szczęścia człowieka, są dobre, etyczne.

– Herbert Spencer – autor  Wstępu do filozofii; twierdził, że powszechnym  prawem istnienia jest rozwój, dlatego powolnym przemianom podlega cały wszechświat.

– Karol Marks – twórca materializmu. Uważał, że świat można poznawać jedynie zmysłami, gdyż jest on materialny. Swoją teorię nazwał materializmem dialektycznym, ponieważ świat jako materia cały czas się rozwija, jest w ruchu.

– Karol Darwin – jego odkrycia przyczyniły się do rewolucji w dziedzinie biologii. Jest twórcą darwinizmu, na gruncie którego powstała teoria zwana ewolucjonizmem.

– Hipolit Taine – autor dzieła Rasa, środowisko, moment, w którym głosił, że podstawowymi wyznacznikami jakości dzieła są: rasa, środowisko, moment historyczny.

– Ernest Renan – jego badania sięgają początków chrześcijaństwa; jest autorem dzieł mówiących o pochodzeniu Jezusa. Jednak po utracie wiary porzucił dotychczasowe badania i zajął się nauką.

Światopogląd panujący w epoce

– Scjentyzm – łac. scientia znaczy „wiedza”; idea głosząca, że wiedza jest wartością samą w sobie, a nauka jest świetnym narzędziem do poznania świata.

– Determinizm – pogląd głoszący, że wszystkie zjawiska zachodzące w otaczającej człowieka rzeczywistości są uwarunkowane przez grupę czynników.

– Empiryzm – idea mówiąca o tym, że drogą do prawdziwego poznania świata są nasze doświadczenia i obserwacje.

– Ewolucjonizm – teoria powstała na gruncie darwinizmu; głosiła, że wszystkie gatunki zwierzęce podlegają przemianie, przekształceniu, doskonalą się w procesie rozwoju.

– Marksizm – inaczej materializm; świat składa się z materii.

– Utylitaryzm – czyli użyteczność; według tej teorii wszystkie działa, które przyczyniają się do szczęścia człowieka, są dobre, etyczne.

– Agnostycyzm – teoria głosząca zachowanie dystansu wobec spraw duchowych, gdyż  ostatecznie nie ma dowodów potwierdzających i wykluczających istnienie Boga.

– Liberalizm – wartością najwyższą jest wolność jednostki. Człowiek wolny jest w stanie zbudować własne szczęście na użytek swój i innych ludzi.

Sztuka pozytywistyczna

Malarstwo
– Józef Chełmoński – wybitny reprezentant realizmu w malarstwie.

Najsłynniejszym obrazem malarza jest „Babie lato” – dzieło uznane zostało za „manifest polskiego realizmu”.

 „Wiek pary i elektryczności” – Wynalazki XIX wieku

Ogromna rewolucja przemysłowa rozpoczęła się od wykorzystania pary wodnej, a później węgla kamiennego jako paliwa. Koniec wieku XVIII zainicjował badania nad eklektycznością – wówczas Thomas Edison wynalazł żarówkę, a Ernest Siemens skonstruował elektryczny tramwaj. Ponadto nowym rodzajem paliwa stal się gaz i ropa naftowa. Również lampa naftowa skonstruowana przez Ignacego Łukasiewicza zaczęła zastępować świece i lampy olejowe. Kolejne lata przyniosły oświetlenie miejsc publicznych i miast dzięki oświetleniu gazowemu. Następne wynalazki jakie pojawiły się w rewolucji przemysłowej okresu pozytywizmu to telegraf elektryczny Samuela Morse’a, telefon wynaleziony przez Aleksandra Bella i pierwsze linie telefoniczne, a także fotografia. Wielkie zmiany dokonały się także w dziedzinie medycyny – Robert Koch odkrył istnienie prątków gruźlicy. Zastosowano także szczepionkę przeciwko wściekliźnie wynalezioną przez Ludwika Pasteura oraz ustalono, że dżuma przenoszona jest przez szczury. Ważnego odkrycia dokonał także Alfred Nobel w dziedzinie militarnej – wynalazł dynamit.

Program pozytywizmu polskiego

  1. Trójlojalizm wobec zaborcy – odsuwanie walki o wolność na późniejszy czas, pozytywiści jej nie negowali, ale uważali, że najpierw trzeba odbudować kraj, który i tak już wystarczająco był zniszczony pod względem ekonomicznym i gospodarczym.
  2. Praca organiczna – pojmowanie przez pozytywistów społeczeństwa jako żywego organizmu, w którym do prawidłowego funkcjonowania potrzebna jest współpraca i sprawność wszystkich narządów. W związku z takim myśleniem uważano, że należy zapewnić każdej warstwie społecznej wszechstronny rozwój oraz doprowadzić do rozkwitu wszystkich dziedzin życia – dopiero wtedy społeczeństwo będzie dobrze funkcjonowało.
  3. Praca u podstaw – wedle tego hasła młodzi pozytywiści uważali, że należy skupić się przede wszystkim na szerzeniu oświaty wśród warstw najuboższych – tzw. biedoty miejskiej i wiejskiej żyjącej w zacofaniu i ciemnocie.
  4. Emancypacja kobiet – dążenie do równouprawnienia kobiet, nadanie im takich samych praw jakie posiadali mężczyźni. Po upadku powstania styczniowego brak mężczyzny w społeczeństwie spowodował większą aktywność kobiety w życiu zawodowym. Kobieta przejęła rolę żywicielki rodziny, nie tylko matki i gospodyni, jak to miało miejsce wcześniej. Emancypacja dała podwaliny feminizmowi.
  5. Asymilacja Żydów – tolerancja i respektowanie ich religii i kultury; traktowanie Żydów jako pełnoprawnych obywateli społeczeństwa.

Literatura pozytywistyczna

Prądy literackie

– Realizm – podstawowy prąd literatury pozytywistycznej w XIX wieku. Twórcą realizmu był Honoriusz de Balzac. W Polsce jego najwybitniejszymi przedstawicielami byli Eliza Orzeszkowa i Bolesław Prus. W myśl podstawowych założeń realizmu literatura miała odzwierciedlać rzeczywistość, odwołując się do antycznej idei mimezis (naśladowanie rzeczywistości). Fikcja literacka w utworach realistycznych miała być budowana zgodnie z ówczesną wiedzą o człowieku i świecie.

– Naturalizm – prąd literacki ukształtowany w II połowie XIX wieku. Według jego założeń twórca powinien, kierując się naukowymi metodami poznania świata, odwzorować opisywaną rzeczywistość w sposób jak najbardziej obiektywny. W myśl estetyki tego prądu artyści przedstawiali swoich bohaterów jako ludzi podporządkowanych biologii, kierującymi się przede wszystkim swoimi popędami i dążącymi do zaspokojenia potrzeb natury fizjologicznej. Jego przedstawicielami we Francji byli Emil Zola i Guy de Maupassant, w Polsce natomiast w nurcie naturalizmu tworzyli Antoni Sygietyński i Adolf Dygasiński.

Wybrane gatunki literatury pozytywizmu

Powieść tendencyjna – to powieść z tezą, którą stanowiły hasła pozytywistyczne. Utwory tego gatunku miały za zadanie realizować z góry określoną tezę autora.

Powieść realistyczna – powieść, która powinna tworzyć iluzję rzeczywistości i wrażenie autentycznego życia. Świat przedstawiony jest fikcją doskonale imitującą świat prawdziwy. Najczęściej autorzy powieści tego typu pokazywali w swoich utworach losy wybitnej jednostki na tle całego społeczeństwa.

Powieść naturalistyczna – powieść prezentująca bohaterów jako ludzi całkowicie podporządkowanych swojej biologii, dążących do zaspokojenia podstawowych instynktów: głodu, pragnienia czy popędu seksualnego.

Powieść historyczna – stworzona przez Waltera Scotta, ukazywała bohaterów na tle historycznym i obyczajowo-społecznym. Akcja była dość dynamiczna, przygodowo-romansowa, zawierająca śmieszne i dramatyczne elementy. Oprócz dużej dawki historii powieść wolterowska zawierała też fikcję literacką.

Nowela – twórcą gatunku był Giovanni Boccaccio; to krótki utwór jednowątkowy należący do epiki o wyraźnie zarysowanej akcji, z jednym miejscem akcji i wyrazistymi bohaterami (często są to bohaterowie tytułowi). Nowela zawiera przesłanie.

Obrazek – jest to dość krótkie opowiadanie, może być pisane wierszem lub prozą i dotyczyć jakiejś osoby lub przedmiotu. Treść utworu zawiera mnóstwo szczegółów.

Publicystyka pozytywistyczna

W okresie pozytywizmu nastąpił rozwój publicystyki. Najbardziej popularne w okresie pozytywizmu były:

  • felieton – tekst o niewielkich rozmiarach, odnoszący się treściowo do aktualnych problemów politycznych i społecznych, często w sposób satyryczny i drwiący;
  • reportaż – opisywanie autentycznych wydarzeń przez autora, który brał w nich udział lub był ich świadkiem;
  • list z podróży – połączenie narracyjnej relacji z podróży z komentarzem samego autora.

Najwybitniejsi artyści literaccy i ich dzieła

Pozytywizm zyskał miano „okresu niepoetyckiego”, gdyż wówczas przede wszystkim rozwijała się proza.

– Adam Asnyk – „Do młodych” – manifest młodego pokolenia pozytywistów”, pisał także utwory o tematyce miłosnej – „Między nami nic nie było”; autor sonetów filozoficznych „Nad głębiami”.

– Maria Konopnicka – „Mendel Gdański” – nowela jest krytyką postaw antysemickich, „Rota”.

– Bolesław Prus – pisał nowele, np. „Kamizelka” – historia dwóch kochających się osób w obliczu nieuniknionej śmierci oraz powieści, np. „Lalka”.

– Eliza Orzeszkowa – „Gloria Victis” – „chwała zwyciężonym” – nowela jest I hołdem złożonym bohaterom powstania styczniowego; pisała także powieści, np. „Nad Niemnem”.

– Henryk Sienkiewicz – autor nowel, np. „Janko Muzykant”, „Latarnik” oraz powieści, np. „Potop”.

Bibliografia
– „Powtórka z literatury” – Aldona Szóstak, wyd. GREG.
– „Zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka. Podręcznik do języka polskiego dla liceum i technikum” – Dariusz Chemperek, Adam Kalbarczyk, wyd. WSiP.
– Własne notatki i zapiski.