Średniowiecze – historia i literatura (opis epoki)

Skąd pochodzi nazwa Średniowiecze?

Termin średniowiecze pochodzi od łacińskich słów medium aveum – „wieki średnie”. Jest to określenie epoki znajdującej się pomiędzy antykiem a odrodzeniem.

Ramy czasowe średniowiecza

Datą początkową średniowiecza jest rok kończący epokę poprzednią, czyli 476 – upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Z kolei zdobycie Konstantynopola przez Turków w roku 1453 uznaje się na datę końcową tej epoki.

Epokę średniowiecza można podzielić na dwie fazy rozwojowe:

– okres wczesny – trwający od V do X wieku;

– dojrzałe średniowiecze – druga faza, trwająca od X do XV wieku.

W Polsce średniowiecze trwa długo, kolejna epoka zacznie się dopiero pod koniec XV wieku.

Filozofia średniowiecza

Św. Augustyn – jego filozofia zwana jest augustynizmem; podporządkował swoją filozofię teocentryzmowi, uważał, że Bóg jest bytem najwyższym i wszechmocnym, pełnym miłości i piękna. Filozof głosił przewagę duszy nad rozumem, która była dla niego najważniejszym elementem ludzkiej natury. Człowieka pojmował jako biernego aktora grającego rolę według Bożego scenariusza, oczekującego na łaskę zbawienia z nadzieją na życie wieczne.

Św. Tomasz – jego filozofia zwana jest tomizmem; w swojej filozofii rozgraniczył wiedzę i wiarę, rozum i objawienie, a tym samym oddzielił filozofię od teologii. Boga pojmował jako byt konieczny i niezależny, natomiast ludzie według niego stanowili byty zależne. Samo istnienie Boga nie było dla niego oczywistą prawdą, musiała być ona poparta dowodami na Jego istnienie.

Światopogląd epoki

Teocentryzm – gr. theos – „bóg”, centrum – „środek”, czyli Bóg w środku, w centrum zainteresowań; pogląd, który rozwinął się w średniowieczu  i wywarł ogromny wpływ na wizję świata oraz wzorce postaw kształtujące się w tej epoce. Według założeń tego poglądu wszystkie dziedziny życia powinny być podporządkowane Bogu, a ludzie powinni każde zjawisko na świecie odczytywać jako znak Stwórcy.

Literatura średniowieczna

Wybrane gatunki literatury średniowiecznej:

Misterium – jest gatunkiem średniowiecznego dramatu religijnego, czerpie tematy ze Starego i Nowego Testamentu.

Mirakl – łac. „cud”; gatunkiem średniowiecznego dramatu religijnego ukazujący sceny z życia Matki Boskiej i męczenników zawierające elementy cudowności.

Hagiografia – utwory te obejmują żywoty świętych, legendy, biografie świętych i ascetów.

Chansons de geste – fr. „pieśń o czynie”; opiewa bohaterskie czyny postaci historycznych lub legendarnych.

Plankt – łac. planktus – „płacz”; obejmuje utwory, których tematem jest śmierć Jezusa na krzyżu i współcierpienie Matki Boskiej uczestniczącej w męce Syna.

Legenda – opowiadanie z życia świętego lub o postaciach historycznych, które zawiera elementy fantastyczne oraz cudowne.

W literaturze średniowiecznej wykształciły się dwa nurty literackie:

– kościelno-religijny – prezentujący wzorzec świętego, ascety (św. Aleksy, św. Franciszek). Literaturę kościelną tworzą: modlitwy, pieśni, kazania, żywoty świętych, apokryfy;

– świecki – przedstawiający wzorzec rycerza, idealnego władcy, idealnej miłości (Tristan). Literaturę świecką z kolei tworzą: kroniki, roczniki.

Piśmiennictwo średniowieczne wyróżniały następujące  cechy:
– anonimowość;
– charakter dydaktyczno-wychowawczy;
– pareneza – tworzenie wzorców do naśladowania;
– dwujęzyczność – teksty były tworzone w zarówno w języku łacińskim jak i narodowym.

Średniowieczne zabytki piśmiennictwa polskiego

Zabytki dziejów języka polskiego:

IX wiek – Geograf Bawarski – zapisy nazw plemion (Wiślanie, Ślężanie, Lędzicy);

X wiek –  Dagome iudex – zawiera zniekształcone nazwy polskie (Gniezno, Kraków, Szczecin, Odra);

XI wiek – Kronika Thietmana – zapisy polskich nazw, też zniekształcone (Krosno, Głogów, Odra, Bug);

XII wiek – Bulla gnieźnieńska zwana też Złotą bullą, ponieważ zawiera 410 nazw polskich (Janowice, Bogumił, Miłosz, Budzisław); rok 1136 jest znaczącą datą, gdyż otwiera epokę piśmiennictwa polskiego;

XIII wiek – pierwsze zdanie w języku polskim zapisane w Księdze henrykowskiej; Bogurodzica, liczne nazwy i wyrazy polskie w dokumentach, np. sądowych;

XIV wiek – Kazania Świętokrzyskie, Psałterz Floriański;

XV wiek – Kazania gnieźnieńskie, Biblia Królowej Zofii, Psałterz Puławski, żywoty świętych, modlitwy codzienne, pieśni religijne; z tego okresu pochodzi także Legenda o św. Aleksym i Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią.

Sztuka epoki średniowiecza

W sztuce średniowiecznej przeważają motywy religijne, wyrażające się także w tematyce śmierci. Ich dominacja wynika z założeń światopoglądowych epoki – teocentryzmu. Charakter sztuki tego okresu jest mocno religijny.

W okresie średniowiecza rozwinęły się dwa style – romański i gotycki.

 Architektura w stylu romańskim

Rozkwit tego stylu przypada na przełom XI i XII wieku. Nazwa stylu pochodzi od łacińskiej nazwy Rzymu – Roma.

W stylu romańskim wznoszono tylko budowle sakralne. Były budowane na planie krzyża z nawą główną i nawami bocznymi. Charakterystyczną cechą budowli romańskich jest ich masywność – kościoły i klasztory posiadały grube mury, które pełniły wówczas funkcje obronne. Charakter obronny posiadały także małe, wąskie okna, które nadawały wnętrzu półmrok, gdyż słabo przepuszczały światło. Budowle posiadały ciężkie sklepienie kolebkowe lub krzyżowe. W przeciwieństwie do stylu gotyckiego – w romańskich budowlach nie było witraży w oknach. Obiekty sakralne urozmaicano przybudówkami i wieżami. Element dekoracyjny pełnił portal – wystrój rzeźbiarski, którym obramowano drzwi do kościoła. Elementem dekoracyjnym były także kolumny i filary, natomiast ściany pokrywały malowidła. Głównym elementem konstrukcyjnym były półkoliste łuki. Charakterystyczną cechą tego stylu była apsyda – podwyższona nawa główna. Nie bez znaczenia pozostawały także czworoboczne kamienie, z których budowano świątynie – symbolizowały cztery cnoty kardynalne: roztropność, sprawiedliwość, umiarkowanie i męstwo.

Malarstwo i rzeźba w stylu romańskim

Zarówno w malarstwie jak i w rzeźbie postacie nie były przedstawiane w sposób realistyczny. Cechą znaczącą postaci była ich płaskość, brak perspektywy. Osoby święte przedstawiane były w sposób schematyczny, idealizujący. O cesze świętości przypominał gest, atrybut.

Przykładami budowli w stylu romańskim są np.: Kościół św. Andrzeja w Krakowie, Drzwi Gnieźnieńskie przedstawiające dzieje z życia św. Wojciecha.

Architektura w stylu gotyckim

Początek stylu gotyckiego sięga XII wieku. Nazwa pochodzi od Gotów – plemion barbarzyńskich. Wprowadził ją Gieorgi Vasari.

W stylu gotyckim wznoszono zarówno budowle sakralne jak i świeckie. Budowle gotyckie cechuje skomplikowana bryła budowli – nagromadzenie wielu wież i wieżyczek o różnym kształcie – były albo wysmukłe ze stromym dachem lub płasko ścięte. Wyznacznikami tego stylu są także rozety, czyli okrągłe okna wypełnione witrażami. Takie okno znajdowało się zwykle od strony głównego wejścia do budowli. Oprócz rozety witrażami ozdobione były także wysokie ostrołukowe okna. Łukowe (krzyżowo-żebrowe) było sklepienie, skierowane ku górze. Strzelistość, cienkie ściany wzmacniane wewnętrznie lub zewnętrznie sprawiają wrażenie smuklejszych i jaśniejszych niż te wzniesione w stylu romańskim. Kolejnym wyznacznikiem tego stylu były mury z czerwonej cegły uzupełniane kamieniem.

Przykładami budowli gotyckich są np.: Kościół Mariacki w Krakowie, Kościół Parafialny w Pilźnie, Brama Floriańska w Krakowie, Zamek Krzyżacki w Malborku, Katedra na Wawelu, Katedra Notre-Dame w Paryżu, Katedra św. Stefana w Wiedniu.

Niezmiernie ważną rolę odgrywało także światło. Było ono rozpatrywane w kategoriach estetycznych – to, co jasne, piękne kojarzono z Bogiem, natomiast brak światła, ciemność stawało się domeną brzydoty.

Malarstwo i rzeźba w stylu gotyckim

Wyznacznikami średniowiecznego malarstwa jak i rzeźby w stylu gotyckim była trójwymiarowość, brak perspektywy oraz cechy charakterystyczne przedstawianych postaci: postacie były zazwyczaj ukazywane statycznie, smukłe, wysokie, tkwiły w bezruchu, bez określonego wyrazu twarzy. Ponadto wszystkie postacie były równe, te najważniejsze eksponowano jako najwyższe.

Średniowieczne motywy w literaturze i sztuce

Pieta– wł. „litość”; pokazywanie w sztuce rozpaczającej Matki Boskiej trzymającej na kolanach  ciało Syna zdjęte z krzyża.

Deesis – gr. „prośba”, „modlitwa”; przedstawianie w sztuce Chrystusa jako sędziego świata znajdującego się w centrum wraz z pośrednikami: po prawej stronie Matka Boska, a po lewej Jan Chrzciciel.

Stabat Mater dolorosa – „stała Matka boleściwa”; przedstawienie bolejącej Matki Bożej, jej cierpienia spowodowanego oglądaniem męki Syna.

Danse macabre – czyli „taniec śmierci”; ukazywanie śmierci jako gnijącego trupa kobiety z kosą, która tańczy ze wszystkimi stanami, niezależnie od pozycji społecznej. Motyw ten ilustrował, że wobec śmierci wszyscy są równi.