Motyw ojczyzny w literaturze

Motyw ojczyzny w literaturze

Ojczyzna to miejsce szczególne, z którym łączą nas emocjonalne więzi, poczucie bezpieczeństwa, swojskości i wspólnoty. Motyw ojczyzny obecny jest w literaturze od antyku i, realizowany na różne sposoby, powraca w każdej epoce. Ściśle łączy się z sytuacją polityczną, patriotyzmem i historią.

Kraj lat dziecinnych

To określenie pojawia się w epopei Pan Tadeusz. Główny bohater w wyidealizowany sposób przedstawia miejsce, w którym się urodził. Wraca myślami do ojczyzny ze wspomnień i uwzniośla ją. Adam Mickiewicz nie zdecydował się na ukazanie ojczyzny w sposób realistyczny, a zamiast tego, stosując liczne środki stylistyczne, stworzył wizję idealnej, wyjątkowo pięknej natury. Soplicowo stało się symbolem ojczyzny, którą można z rozrzewnieniem wspominać. Dla Tadeusza stanowi również przykład małej ojczyzny. W ten sposób nazywa się miejsce swoich narodzin czy dzieciństwa, do którego zawsze można powrócić i z którym jest się na zawsze połączonym.

Ojczyzna-matka i ojczyzna-okręt

Ojczyzna bywa personifikowana, często ukazywana jest pod postacią matki. Tę alegorią posłużył się Adam Mickiewicz w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego oraz Piotr Skarga w swoich kazaniach. Równie silnie w polskiej literaturze zarysowała się alegoria ojczyzny-okrętu, który płynie po porywistym morzu podczas burzy. Piotr Skarga w Kazaniu wtórnym ukazuje ojczyznę jako tonący statek, o który każdy powinien dbać – jeśli tego nie zrobi, zatonie razem ze swoim majątkiem i dobrami osobistymi, które przedkładał nad dobro ojczyzny. Ojczyzna ukazywana jest jako wspólna wartość, którą należy się opiekować.

Nostalgia i tęsknota

Konieczność opuszczenia ojczyzny i udania się na emigrację wiązała się z głęboką tęsknotą za krajem. Sonety krymskie Adama Mickiewicza ukazują ojczyznę jako krainę, do której się tęskni, chociaż „nikt nie woła”. Poczucie obcości i samotności podczas emigracji towarzyszyło wielu twórcom, zwłaszcza romantycznym. Wyrazem głębokiej nostalgii za ojczyzną jest wiersz Moja piosnka Cypriana Kamila Norwida. Również Juliusz Słowacki w hymnie o incipicie Smutno mi, Boże! wyraża żal za krajem, który musiał opuścić. Podmiot przedstawia się jako pielgrzym, tułający się po świecie. Motyw homo viator, tułacza, wygnanego ze swojej ojczyzny, wielokrotnie powracał w literaturze. Swój początek ma w historii Odyseusza, który przez wiele lat próbuje powrócić do swojej ojczyzny – Itaki. Topos homo viator można dostrzec również w Sonetach krymskich Mickiewicza oraz Pielgrzymie Norwida.

Niepodległość

Jednym z ważniejszych utworów dotyczących zaborów są Dziady III Mickiewicza. Polska została ukazana jako Chrystus narodów – zgodnie z założeniami mesjanizmu jej cierpienie jest szlachetne i przyniesie odkupienie dla całego świata. Martyrologii Polaków i ich prześladowaniom nadano głębszego, filozoficznego sensu. Przedstawiono postawy patriotyczne oraz nadzieję na odzyskanie niepodległości.

Niepodległość, do której dążono, nie była jednak celem ostatecznym. Zrozumiał to Stefan Żeromski, który w Przedwiośniu ukazuje, że Polska, choć niepodległa, zmaga się z wieloma problemami. Powieść przedstawia różne drogi, którymi można podążyć po odzyskaniu niepodległości. Cezary Baryka, główny bohater, obserwuje patriotyzm rodziców i uczy się miłości do ojczyzny. Spotyka się także z rozczarowaniem, gdy okazuje się, że szklane domy to tylko idealistyczna, utopijna wizja ojczyzny – marzenia o rozwoju nowoczesnej Polski.

Tyrteizm

Nazwa pochodzi od starożytnego twórcy Tyrtajosa, który tworzył utwory nawołujące do walki i obrony ojczyzny. Tym właśnie charakteryzuje się poezja tyrtejska – zagrzewa do wzięcia udziału w walkach i wzbudza nienawiść do wroga. W literaturze polskiej popularna w czasie zaborów oraz podczas wojny. Przykładem jest Bagnet na broń Władysława Broniewskiego oraz poezja Kamila Krzysztofa Baczyńskiego.

Motyw ojczyzny w literaturze – podsumowanie

Czynniki historyczne bez wątpienia wpływają na charakter ukazywania ojczyzny w literaturze. Twórcy powracają do tematyki związanej z ojczyzną zwłaszcza w czasie wojen, zaborów czy innych trudnych dla kraju sytuacji. Zachęcają do walki o kraj, ukazują jej piękno, aby pielęgnować patriotyzm i wzmacniać poczucie tożsamości narodowej. Literatura powstała na emigracji przedstawia ojczyznę z nostalgią, jako utraconą krainę. Ważne dla polskiej literatury są alegorie ojczyzny-matki i ojczyzny-okrętu.