Genetyczne typy jezior – definicja, przykłady
Jeziora to naturalne zbiorniki wodne utworzone w zagłębieniu terenu. Ich rozmieszczenie na Ziemi jest nierówne i rozproszone. Zajmują one ok. 1.8% powierzchni lądów. Aby doszło do powstania jeziora, musi zostać spełnione kilka warunków:
- nieckowaty charakter terenu (zagłębienie w ziemi),
- podłoże nie może przepuszczać wody,
- zbiornik musi posiadać stałe źródło dostarczania wody (z rzek, wód podwodnych, lodowców, opadów).
Klasyfikacja genetyczna jezior opiera się na podziale ze względu na pochodzenie misy jeziora. Podstawową klasyfikacją jest podział na jeziora endogeniczne, które powstały w wyniku procesów endogenicznych (wewnętrznych), takich jak wulkanizm oraz ruchy tektoniczne; drugi typ jezior nazywamy egzogenicznym (zewnętrznym), kiedy powstanie jeziora związane jest z takimi procesami jak erozja i akumulacyjna działalność lądolodu, lodowców górskich oraz wód lodowcowych.
Typy jezior endogenicznych:
- tektoniczne: powstałe w wyniku ruchów skorupy ziemskiej; charakteryzują się podłużnym i wąskim kształtem oraz dużą głębokością (Bajkał, Morze Martwe, Loch Ness),
- wulkaniczne: powstałe w kraterach lub kalderach nieaktywnych wulkanów; są głębokie, okrągłe i często niewielkich rozmiarów (Jezioro Albano we Włoszech),
- reliktowe: powstałe na obszarze po dawnym morzy lub większym jeziorze na skutek ruchów tektonicznych (Morze Kaspijskie).
Typy jezior egzogenicznych:
- kosmiczno-meteorytowe: występujące w kraterach powstałych w wyniku uderzenia meteorytów; mają okrągły kształt (Ungare, krater w rezerwacie przyrody Meteoryt Morasko w okolicach Poznania),
- krasowe: powstałe w zagłębieniu pochodzenia krasowego np. po zapadnięciu jaskini; głębokie i zróżnicowane pod względem kształtu (jeziora w krasie jugosłowiańskim),
- polodowcowe: powstałe w zagłębieniu terenu utworzonym przez lądolód lub lodowiec górski. W tej grupie występują 4 podgrupy jezior:
- morenowe: powstałe po odcięciu dopływu wód przez morenę czołową; duże i płytkie jeziora (Mamry, Śniardwy),
- rynnowe: powstałe przez wypełnienie wodą rynien polodowcowych; wąskie, długie i głębokie (Hańcza, Gopło),
- cyrkowe: powstałe w miejscu cyrku lodowca górskiego; głębokie, małe i okrągłe (Czarny Staw w Tatrach, Wielki Staw w Karkonoszach),
- oczka wytopiskowe: powstałe w zagłębieniu po wytopieniu się brył martwego lodowca; małe, płytkie i okrągłe (występują na pojezierzach)
- deltowe: powstałe w zagłębieniach delty; płytkie (Drużno w delcie Wisły),
- meandrowe: są to odcięte meandry rzeczne; wąskie, w kształcie sierpa (Jezioro Czerniakowskie)
- wydmowe: powstałe w wyniku zatamowania doliny rzecznej przez wędrowne wydmy; małe, płytkie i wysychające okresowo (Teke w Kazachstanie)
- przybrzeżne: powstałe dzięki przegrodzeniu zatoki morskiej mierzeją; płytkie i duże (Łebsko, Gardno),
- antropogeniczne: powstałe na skutek działalności człowieka, aby zapobiegać powodziom, produkować energie elektryczną bądź dostarczać wodę pitną; mają różny kształt i wielkość (Jezioro Asuańskie, Solińskie),
Niektóre jeziora są poligenetyczne, co oznacza, że powstały na skutek działania procesów zarówno endogenicznych jak i egzogenicznych. Do tej grupy należą m.in. misy jezior utworzonych wskutek ruchów tektonicznych i działania lądolodu (Jezioro Michigan, Wielkie Jezioro Niewolnicze).
